Жадидлар деганда одатда кўз ўнгимизда бўйнига занжир осилган, қамоқ панжараси ортида ўтирган ёки увадаси чиқиб кетган чопондаги Авлоний, Қодирий, Чўлпон, Фитрат ёки Беҳбудийлар гавдаланади.
Уларнинг бўйнига осилган занжир ортида миллат ҳурлиги ва эрки учун бўлган тинимсиз кураш ҳақида эса халққа жуда оз маълумот етказилган. Бу мақолада эса жадидларнинг тор доиралардагина гапирилган миллий ҳуқуқ тизимини шакллантиришдаги ўрни борасида сўз юритамиз.
ХХ аср бошларида Туркистон ўлкасида вужудга келган жадидчилик ғояси янгича тафаккур ва ислоҳотларнинг ёритгичи эди. У нафақат таълим ёки маданий-маърифий уйғониш, балки чуқур сиёсий ва ҳуқуқий юксалишни ҳам ўзида мужассам этганди. Кўплаб босим, қаршилик ва тазйиқлар шароитида жадидлар ўрнатилган догматик тартиб-қоидаларга дадил қаршилик кўрсатиб, дунёвийликни, конституциявийликни, аёллар ҳуқуқларини ва халқимизнинг ўз тақдирини ўзи белгилашдек миллий истиқлолини ўз ичига олган кенг қамровли ғоя ва ислоҳотларни илгари сурди.
Жадид ислоҳотчилари фақат маданий ёки педагогик ўзгаришлар билан кифояланиб қолмади – уларда жуда жиддий сиёсий амбициялар – мавжуд тузумни тубдан ислоҳ қилиш мақсади ҳам бор эди. Минтақада рус таъсирининг кучайишидан хавотирга тушган жадидлар ўлкада монархия ҳокимиятини чеклаб, уни тубдан қайта қуришни ва бошқарувда оммага кенгроқ ўрин берадиган сиёсий манзарани тасаввур қилди.
Хусусан, улар диний идораларнинг сиёсий ишлардаги ваколатларини чеклашга интилиб, бошқарувни кенг қамровли секуляризация қилиш ғоясини илгари сурди. Жумладан, Абдурауф Фитрат сингари фаол жадидлар диний муассасалар консерватизм қалъасига айланиб, модернизацияга тўсқинлик қилаётганини уқтирди.
Жадидлар фуқаролар эркинликларини ҳуқуқий мустаҳкамлаш ва суверенитетни таъминлашга йўналтирилган ҳуқуқий асосни яратишга қаратилган конституциявий ғояларни илгари сурди. Масалан, “Ёш бухороликлар”нинг 1917 йилги ислоҳот лойиҳаси нафақат вакиллик парламенти, балки, сўз эркинлиги, матбуот эркинлиги, қонун олдида тенглик ва қонуний жараённинг кафолатларини ҳам талаб қилди.
Бундай конституциявий-ҳуқуқий ғоя жадидларнинг бутун Туркистонда миллий уйғониш ва ўзини ўзи бошқариш, тақдирини ўзи ҳал этишга чорловчи шиддатли тарғиботига мос тушди. Чор ҳукмдорларининг, кейин эса шўровий зўравонликнинг шафқатсиз таҳдидига дуч келганига қарамай, Беҳбудий, Авлоний, Сиддиқий Ажзий, Ибрат, Абдулла Қодирий, Чўлпон, Хамза каби жадид зиёлилари ўзбек миллий онгини, ғурурини фаол тарбиялаб юксалтиришга уринди. Уларнинг тарғибот ҳамда тарбиявий ишлари бевосита ватанпарварлик, миллатпарварлик ва сиёсий мустақилликка эришишга қаратилди.
1917 йилги “Ёш бухороликлар”нинг жамият бошқарувини ислоҳ қилиш дастури – мазкур ҳаракат томонидан илгари сурилган кенг қамровли ислоҳотлар жадвали – жадидлар сиёсий-ҳуқуқий қараш ва интилишларининг чўққисини ифодалади. Файзулла Хўжаев, Маҳмудхўжа Беҳбудий ва бошқалар томонидан тузилган мазкур дастур Бухоро амирлигининг мустабид аппаратини буткул йўқ қилишни дадиллик билан талаб қилди.
Бошқарув шаклида эса улар конституциявий бошқарувни таъминлаш учун тўлиқ мустақил суд тизими билан бир қаторда қонун ижодкорлиги ваколатига эга бўлган сайланган миллий қонун чиқарувчи орган (Парламент) ташкил этишни таклиф қилди. Таклиф этилган конституция жадидчилик мафкурасини акс эттириш баробарида сўз эркинлиги, оммавий ахборот воситалари эркинлиги, жамоат йиғилишлари, уй-жой дахлсизлиги ва инсоний камситилмаслик сингари муҳим фуқаролик ҳуқуқларини мустаҳкам кафолатлашга қаратилди. Шунингдек, ушбу ташаббус орқали болалар ҳуқуқини ҳимоя қилиш ҳамда ёш ва мажбурий никоҳларни тугатишга чақирди.
Тарихий манбалар жадидларнинг Туркистон ўлкасида қонун устуворлигини ўрнатиш ва фуқаролар ҳуқуқларини институционализация қилиш билан жиддий шуғулланганини кўрсатади. Хусусан, Мунаввар Қори каби ойдинлар ҳар жабҳада чинакам адолат, мустаҳкам ҳуқуқий институтлар ва қонун олдида тенгликни қатъий талаб қилишини таъкидлаган. У таъкидлаганидек, тараққиёт учун давлат фуқароларнинг ҳуқуқий тенглиги ва эркинлигини таъминлаши керак.
Жадид зиёлилари қадимий шариат аҳкомларини алмаштириш учун маҳаллий шароитларга мослаштирилган, Оврупа тажрибаси асосида такомиллаштирилган ҳуқуқий тизимларни татбиқ этишни тарғиб қилди. Ҳуқуқий модернизацияга бўлган бу иштиёқ жадид конституциявийлиги билан уйғунлашди – улар мустақил судларни тизимли ижро ва суд амалиёти орқали янги мустаҳкамланган фуқаролар эркинликларини ҳимоя қилишни назарда тутди.
Айрим жадидлар ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш учун ихтиёрий уюшмалар ҳам тузди. Масалан, М.Абдурашидхонов томонидан “Халқ ҳимоячиси” бюроси ташкил этилган бўлиб, улар беғараз ҳуқуқий маслаҳат беришни ташкил этди. Бундай ҳуқуқий фаоллик аҳолининг ҳуқуқий онгини оширишнинг ажралмас қисми эди.
Хотин-қизлар тенглиги ва ҳуқуқларини фаол ҳимоя қилган Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон ва Мунаввар қори каби кўплаб таниқли жадидлар аёлларнинг мавқейи ва ҳуқуқларини оширишнинг очиқ тарафдорлари бўлган. Улар кўпхотинлилик, мажбурий никоҳ ва номус ўлдириш каби регрессив амалиётларни ахлоқсизлик сифатида кескин қоралади. Бунинг ўрнига жадидлар, жумладан, Фитрат “жамият ўз маърифатини аёлларга муносабати билан кўрсатади”, дея қатъий таъкидлаган.
Шунга кўра, улар аёлларнинг таълим олиш, ёш турмушга чиқишни чеклаш, сайлов ҳуқуқи каби сиёсий ҳуқуқлари таъминланиши зарурлигини илгари суриб, ушбу ғояларни ҳимоя қилди. Кўпгина жадид етакчилари гендер тенглигини инсоний, маънавий шарт сифатида жасорат билан ҳимоя қилди, “Аёллар озодлиги” каби рисолаларни нашр этди, бирдамликни тарғиб қилиш учун “Аёллар уйғониши” каби жамиятлар тузди. Вақт ўтиши билан жадидларнинг ижтимоий-ҳуқуқий тарғиботи аёлларнинг имкониятлари ва уларнинг жамиятдаги ўрни ҳақидаги қарашларни мазмунли ўзгартирди – кейинги дунёвий ҳуқуқий ислоҳотлар учун мафкуравий асосларни яратди.
Маҳмудхўжа Беҳбудий бошлиқ жадидлар озчилик ҳуқуқлари ва диний эркинлик, диний бағрикенглик ва озчилик ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи фуқаролик сиёсий қарашларини илгари сурди. Беҳбудий “Халқнинг буюклиги унинг бағрикенглигидадир” дея таъкидлаган эди. Жадид бобомиз ўзининг илғор тафаккурида миллий-диний ранг-баранглик ва плюрализмни кенг қамраб олди.
Диний ва этник мансублигидан қатъи назар, тенг ҳуқуқлилик тарафдори бўлган ислоҳотчи жадидлар озчилик гуруҳларига нисбатан камситишни қатъиян рад этди. Улар янги Туркистон сиёсатини миллатлараро тотувлик ва бағрикенглик маърифий тамойиллари, маданий кичик гуруҳлар ўртасидаги ўзаро хайрихоҳлик тамойилларига асосланган ҳолда тасаввур қилди.
Биз мустақиллик қўлга киритилганидан сўнг Марказий Осиё республикалари томонидан қабул қилинган кўп миллатли ва кўп маданиятли миллий давлат қуриш ёндашувлари асосида жадидларнинг айни шундай бағрикенгликка йўналтирилган хилма-хиллик сиёсатининг кучли акс садоларини кўрамиз. Озчиликларнинг тил ҳуқуқлари ва диний эркинликларини таъминловчи асосий сиёсий қарашлар ва ўзаклар айнан жадидлар ҳуқуқий мафкурасининг марказий устунларидан эди.
Идеал бошқарув ҳақидаги тарихий рисолалардан фарқли равишда жадидлар ҳаракати ўз эътиборини жамиятда ҳуқуқнинг вазифалари ва қўлланиши тўғрисидаги жамоатчилик тушунчасини реал оширишга қаратишди. Бунга эришиш учун кўплаб жадидлар ҳуқуқ фалсафаси ёки парламент жараёнига оид китобларни Туркистон халқлари тилларига таржима қилиш бўйича нашр ишларига бошчилик қилди.
Бошқалар эса, айтилганидек, маҳаллаларда юридик ёрдам марказларини ташкил этиш, фуқаролар ҳуқуқларига оид рисолалар тарқатиш ёки Абдурашидхоновнинг “Халқ ҳимоячиси” каби соддалаштирилган юридик журналларни чиқаришга эътибор қаратди. 1910–1913-йиллар оралиғида нашр этилган ушбу журнал суд институтлари, асосий ҳуқуқий тушунчалар ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ёки фуқаролик ҳаракатларини уюштириб ўтказиш стратегияларини тушунтиришда жуда муҳим минбар бўлди.
Жадидлар бундай маърифий тадбирлар орқали илгари замонавий фуқаролик ёки конституциявий тузумлардан бехабар бўлган кўплаб туркистонликларнинг ҳуқуқий онгини кескин ўзгартирди. Ҳуқуқий саводхонликнинг бу ҳаракати кейинчалик монархик деспотизмга қарши кучайиб бораётган уюшган норозиликни фаол озиқлантирди.
Жадидларнинг ҳуқуқий ва сиёсий замонавийлик ҳақидаги илғор қарашлари шўро давлати парчаланганидан кейин бутун Марказий Осиё ёш давлатлари қурилишида сезиларли асос бўлди. Хусусан, миллий мустақилликка эришган Ўзбекистон бошқарув тузилмалари ва ҳуқуқий асосларини лойиҳалашда жадидчилик фикридан кўп ва ижодий фойдаланилди.
Жадидчиликнинг асосий тамойиллари бугунги кунда ҳам мамлакатимизда давом этаётган ислоҳотларда намоён бўлмоқда. Масалан, фуқароларнинг олий таълим олиш имкониятларини кенгайтириш, замонавий кадрлар салоҳиятини ошириш, мулкий ҳуқуқларни таъминлаш, гендер тенглигига эришиш ва аёллар ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш каби ислоҳотлар жадидларнинг қонуннинг ўзгарувчан салоҳиятига бўлган қатъий ишончида намоён бўлган ва бугунги кун ислоҳотлари негизида турибди.
Хулоса қилиб айтганда, жадидларнинг илғор сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари Марказий Осиё халқлари такомилига самарали ижобий таъсир кўрсатди. Уларнинг маърифатли, ҳуқуққа асосланган бошқарувни қўмсаб ўтказган иштиёқли тарғиботи бугунги Янги Ўзбекистонда ўтказилаётган тарихий ислоҳотлар ғояларига ҳам туртки беради. Зеро, мустақил мамлакатимизда амалга оширилаётган замонавий давлат қуриш лойиҳалари дунёвий конституциявийлик, ижтимоий давлат, таълим имкониятларини кенгайтириш, жамоатчилик ҳуқуқий онгини юксалтиришга асосланган янги жадидчилик ҳиссиётлари билан тўлиб-тошган.
Чинакам ислоҳотчиликнинг бой мероси ворислари сифатида биз қонун остида ижтимоий адолат ва ҳуқуқий тенгликни таъминлаш, жадид боболаримизнинг халқпарвар эзгу орзу-умидларини рўёбга чиқариш йўлида сидқидилдан ҳаракат қилишимиз лозим. Бизнинг умумий тақдиримиз ана шу тарихий миссия – масъулиятни ўз зиммамизга олишимизга боғлиқ.
Исламбек Рустамбеков,
юридик фанлари доктори, профессор
Тошкент давлат юридик университети ректори в.б.
https://kun.uz/news/2023/12/28/vakillik-parlamenti-tenglik-soz-va-matbuot-erkinligi-kafolatlari-jadidlarning-milliy-huquq-tizimini-shakllantirishdagi-orni-haqida
